تور کویر

تور کویر 

آشنایی با گیاهان کویر قسمت 2

در قسمت پیش با 2 نوع از گیاهان تور کویر آشنایی پیدا کردیم در این قسمت با دیگر گیاهان مهم تور کویر آشنایی پیدا خواهیم کرد.

تاغ، سرافراز مجنون بیابانی

تاغ درخت یا درختچه ایست با شاخه های بند بند، سبز رنگ و پریشان.  در گونه درختی دارای ساقه اصلی و تاج مشخص است. ساقه های فرعی آن از ساقه اصلی منشعب و به نوبه خود با شاخه های فرعی تر تقسیم ی شوند. ساقه های سبز رنگ تاغ پریشان و آویخته اند و به آن ظاهری شبیه بید جنون می دهند. ارتفاع درخت به طور معمول به 2 تا 4 تر ی رسد برگ ها و گل های تاغ با بهار منطقه ظاهر می شوند و در پاییز جای خود را به میوه های گوشتی دانه دار می دهند. 

تاغ از گیاهان خشک پسند، شورپسند و شن دوست است به همین دلیلی به عنوان سازگارترین گونه بیابانی شهرت دارد. در سخت ترین شرایط بیابانی رشد می کند و پایدار ی ایستد. ساختار ریشه ای قوی، ذخیره سازی نمک  تغییر شکل اندام هوایی گیاه برای تعدیل حرارت از عوامل عمده صبوری تاغ در اقلیم بیابانی است.

ریشه گیاه شامل ربشه اصلی عمودی و ریشه های فرعی افقی استو بافت آن طوری است که در آب فراوان اصطلاحا به خواب می رود و توانایی جذب آب در آن کاهش می یابد و نیز خشکی زیاد آن را چوب چنبه ای می کند.

تاغ در انواع خاک ها و ارتفاعات توان حیات دارد. به همین دلیل سطح گسترده ای از بیابان ها را پوشش می دهد. این گیاه در خاک های شور با جذب نک و کریستاله کردن آن در ساقه ها و نسوج از شوری خاک می کاهد و بهترین خاک برای رشد آن ماسه بادی تپه های شنی است. تاغ در بیابان های ایران، افغانستان، پاکستان، اردن، عراق، فلسطین، عربستان و آسیای مرکزی انتشار دارد. در ایران از بیابان لوت تا دشت رکزی، شوره زارهای آذربایجان و بیابان های بمپور و ایران شهر دیده می شود. حدود 2 میلیون هکتار از جنگل های ایران را جنگل های تاغ می پوشاند.

سایه تاج گسترده گیاه پناهگاه بذرهای میهمان حمل شده با باد است ریزش ساقه ها در پای درخت سبب غنی شدن خاک منطقه از مواد معدنی می شود به همین دلیل پیاهان بسیاری در سایه تاغ زندگی می کنند که غلوفه خوش خوراک دام اند. چوب تاغ به دلیل شکل نامنظم و تابدار برای کارهای ساختمانی ناسب نیست اما در ساخت چتر، سایبان و وسایلی از این دست به کار می رود. کوتاهی الیاف استفاده آن را در صنعت کاغذ محدود می کند اما برای تولید نئوپان استفاده می شود. هیز آن خوش سوز است. چوب تاغ جزو همگن ترین چوب هاست و در زمره چوب های سنگین قرار میگیرد و از این نظر قابل مقایسه با شمشاد و آبنوس است 

با توجه به اینکه تاغ و گز دو گونه غالب بیابان های کشورمان است کلیدهایی برای شناسایی آن ها ارائه می شود.

-رنگ ساقه های تاغ سبز روشن است اما رنگ ساقه های گز سبز تیره ی باشد.

-ساقه های تاغ آویزان هستند و شکل ظاهری درخت شبیه بید جنون است اما رشد ساقه های گز بر افراشته و رو به بالاست.

-شاخه های تاغ بند بند اند اما در گز بیش تر به سوزنی برگ ها شباهت دارند

خار شتر، ترنجبین بیابانی

خارشتر گیاهی است چند ساله، بونه ای و کوچک با ارتفاع نیم تا یک متر. این گیاه دارای ساقه های منشعب و خاردار و ریشه ایست که می تواند تا عمق 20 متری خاک نفوذ کند. برگ های کوچک و باریک آن تبخیر را به حداقل می رسانند. گل های پروانه آسای گیاه به رنگ ارغوانی یا صورتی در انتهای ساقه ها ظاهر می شوند. میوه های خارشتر به رنگ آجری حاوی بذر و وسیله تکثیر گیاه نیز هست. بذرها می توانند قدرت جوانه زنی خود را چند سال حفظ کنند تا زمانی که شرایط مناسب اکولوژیکی از جمله دما و رطوبت کافی برای رویش آن ها فراهم شود.

خارشتر هم مصرف علوفه ای دارد و هم دارویی. از چوب آن به عنوان هیزم استفاده می شود. در گذشته در مناطق جنوبی کشور از قرار داند شاخ و برپ مرطوب این گیاه در پنجره ها برای خنک کردن هوای داخل خانه استفاده می کردند.  این گیاه مورد علاقه زنبور عسل نیز هست. در ازبکستان و ترکمنستان روستاییان بذر این گیاه را در زمین های وسیع می کارند. سپس آن را درو ، خشک و خرد و آرد می کنند. آرد حاصل را برای خوراک زستانه دام ها در انبار نگه داری می کنند. اگر مراحل درو، خرد کردن  انبار گیاه در وقع مناسب و به شکل صحیح انجا شود ارزش غذایی آن قابل قایسه با یونجه است. در گذشته در ایران نیز مردم محلی در کنار دریاچه ارومیه با جمع آوری بوته های خودروی خارشتر خوراک زستانی دام ها را تهیه می کردند.

خار شتر گیاه مولد مان است مان ها ، شیرابه های قندی هستند که از فعالیت حشره بر روی گیاه در وضعیت اقلیمی مناسب شکل میگیرند. مان در صورتی شکل میگیرد که حضور توامان حشره، گیاه و شرایط اقلیمی کامل باشد تا مان شکل بگیرد. به همین دلیل اگرچه دامنه پراکنش خارشتر بسیار وسیع است و از اکثر مناطق ایران تا ارتفاع 4000 متری را در برمیگیرد، مان ترنجبین تنها در ناطق گرم و خشک به ویژه حاشیه های کویرهای خراسان و یزد تولید می شود.

برگرفته از کتاب بیابان گردی در ایران

نوشته ساسان سلوتی و معصومه بابانبانوری

 انتشارات ایران شناسی