گورستان و زیارتگاه باستانی خالد نبی

قله کوه گوگجه داغ که در بین مردم به قله «قدرت» نیز معروف است، حدود ۷۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. رشته کوه گوگجه داغ از مشرق به کوه‌های بابا شملک و از شمال و غرب و جنوب به هزار دره اطراف پیوسته‌است. راه ارتباطی زیارتگاه خالد نبی کوهستانی بوده، ولی از طریق کلاله و تمرقره قوزی تا آن محل راه دشواری نیست. بدلیل دوری راه و فقدان وسیله نقلیه و کمبود تسهیلات رفاهی در محل و همچنین گرمای شدید تابستان و سرمای زمستان، بهترین زمان برای انجام فرایض دینی و زیارت ماه‌های فروردین و اردیبهشت است. مجموعه گورستان و زیارتگاه خالد نبی در یک منطقه کوهستانی و در فاصله ۹۰ کیلو متری شمال شرق شهرستان گنبد کاووس و ۵۵ کیلو متری شمال شرق شهرستان کلاله و ۶ کیلومتری روستای گچی سو – نزدیک آی تمر از توابع بخش مراوه تپه و بر فراز قله کوه گوگجه داغ واقع شده‌است در نزدیکی و پایین تر از بقعه خالد نبی، بقعه‌های عالم بابا و چوپان عطا و دره‌ای بنام پنج شیر و همچنین چشمه خضر دندان قرار دارند. طبق روایات رایج بین اهالی، عالم بابا پدر همسر خالد نبی و چوپان عطا، شبان خالد نبی یا یکی از اولیای گمنام و یا یکی از همرا هان وی بوده‌است، که همگی آنها مورد توجه واحترام ترکمن‌ها می‌باشند. در قسمت شرق بقعه چوپان عطا و پیوسته به آن و بر روی یک رشته تپه ماهورهای خاکی که ارتفاع آنها به مراتب کمتر از ارتفاع محل مرقد خالد نبی است، گورستان عظیمی دیده می‌شود که حدود ۶۰۰ سنگ مزارهای استوانه‌ای تا ارتفاع حداکثر ۲ متر در آن دیده می‌شود. یکی از پیغمبران عرب بعد از عیسی خالد نبی غیث بن سنان عبسی بود، که در گفتگوی محاوره‌ای ترکمنان، ایشان را «حالت نبی» می گویند. به نقل از کتاب ناسخ التواریخ، خالد بن سنان شش هزار و یکصد و بیست و سه سال بعد از به دنیا آمدن آدم و در سال ۵۳۰ میلادی بر تخت نبوت نشته و مردم زمان خود را به شریعت «اسماعیل ذبیح اله» می‌رسد. او در سرزمین عدن که در یمن می‌باشد، می زیسته‌است. و از قبیله «بنی عبس بغیض» می‌باشد. از آنجایکه ایشان در زمره پیامبران تبلیغی بدون کتاب و آخرین مبلغ زین مسیح بوده و وظیفه اش ایجاب می‌کرد که بعنوان مبلغ دینی به همه جا سفر کند و مردم را به پذیرش دین مسیح دعوت کند. در آن زمان در ایران، خسرو انوشیروان پادشاهی می‌کرد و آیین زرتشت مذهب رسمی اکثر ایرانیان بود. مولف تایخ گزیده آورده‌است: خالد بن سنان العبسی معاصر انوشیروان عادل بوده و دعوت دین مسیح می‌کرد، و در زمین بنی غطغان، در آن وقت آنجا آتشی از زمین در آمده بود، هر کس از نزدیکی آن عبور می‌کرد می‌سوخت. بعضی از اعراب آن آتش را به خدایی می‌پرستیدند. خالد ستایش آن را منع کرد، و ایشان را به دین عیسی خواند. به او گفتند: تو آن آتش را دفع کن تا ما دین عیسی را قبول کنیم. خالد باده رفیق روی به آتش نهاد. آتش آهنگ ایشان کرد. خالد دره‌ای داشت، بر آن آتش می‌زد. رفیقان را گفت تا نعلین بر آن می‌زدند، بعد از ضرب بسیار آتش بگریخت و به چاهی فرو رفت. خالد از عقب آتش به چاه فرو رفت. بعد از زمانی بیرون آمد، جامه‌ها از عرق تر شده، اما نسوخته بود. و دیگر آن آتش کس ندید. خالد هر وقت که خواستی باران ببارد، سر به جیب فرو بردی و تا سر بر نیاوردی، باز نیستاد. به وقت وفات وصیت کرد که مرا بر فلان پشته دفن کنید، و بعد از سه روز که شتر دم بریده بر سرگور آید، مرا از گور برآرید تا شما را هر چه تا قیامت خواهد بود حکایت کنم. چون وفات کرد قومش خواستند وصیت او به جای آوردن، اقربای او مانع شدند و گفتند این ننگ بر خود نپسندیم که مرده ما را از گور بر آورند. ملا مسکین قلیچ شاعر ترکمن (۱۲۲۶ – ۱۲۸۳ ه. ش) در یکی از اشعارش می‌گوید: «بلند نیره خالد بن تیاندور» یعنی بر فرازش خالد نبی آرامیده‌است. در پایان قابل ذکر است که ترکمنان ساکن ترکمن صحرا و گنبد کاووس عمده ترین زائران زیارتگاه خالد نبی بوده و کرامات و معجزات بسیاری را به خالد نبی نسبت می‌دهند، و در این باره داستان دارند. زیارتگاه خالد نبی بصورت بنایی مسقف با پلان چهار ضلعی و تعدادی پنجره و در ورودی است، که در ورودی بقعه دارای طاق هلالی می‌باشد. پنجره‌ها و در ورودی فلزی (آهنی) ساده‌است. و بر هیچکدام از آنها کتیبه تزیین دیده نمی‌شود. سقف آرامگاه خالد نبی از بیرون گنبدی مدور سبز رنگ و شلجمی شکل است که کمربند و گنبد داخل هم رفته‌است. در داخل بقعه خالد نبی فقط صورت قبری ساده به شکل قبرهای پشته‌ای به ارتفاع حدود ۵/۱ متر دیده می‌شود. این قبر فاقد کتیبه تاریخی می‌باشد. سقف بقعه بر روی دو ستون فلزی استوار شده‌است. بر روی یکی از تاقچه‌های پنجره تعدادی سنگ‌های کوچک طبیعی از جنس سنگ‌های رودخانه‌ای گذاشته شده‌است. این سنگ‌ها توسط هیات امنای زیارتگاه و زائرین از محوطه بیرونی زیارتگاه و نیز از فضاهای گورستان قدیمی خالد نبی جمع آوری شده‌است، که نسبت به آنها باورها و اعتقاداتی وجود دارد که در جای خود اشاره می‌شود. در اطراف بقعه خالد نبی تعدادی اتاق یا زائرسرا برای اقامت و استراحت زائرین و یک باب مسجد و چندین سرویس بهداشتی و تعدادی آب انبار ساخته شده‌است. ترکمن‌ها به این آب انبارها اصطلاحاًٌ لاری می گویند. آب لاریها توسط باران تامین و بوسیله شیروانی‌ها و لوله‌های آب باران داخل منزل هدایت می‌شوند. در حیاط امامزاده خالد نبی با تعداد قبرهای مزارهلایی به شکل سر قوچ مستند روبرو می‌شویم. در شرق بقعه عالم بابا و بر روی یک رشته تپه‌های خاکی که ارتفاع آن به مراتب کمتر از ارتفاع محل زیارتگاه خالد نبی است، گورستان وسیع با منظره خیره کننده و عجیبی می‌باشد که سنگ قبرهای آن به شکل استوانه‌هایی به ارتفاع ۲ متر و بیشتر دیده می‌شود. به نظر می‌رسد بیش از ۶۰۰ سنگ مزار در گورستان خالد نبی یافت می‌شود. پراکندگی این سنگ‌ها در دامنه کوه مرکزی، دامنه شرقی کوه‌است و برخی دیگر از مجموعه سنگ مزارها بصورت‌های منفرد در پته‌های اطراف که مسلط به هزار دره می‌باشد، قرار گرفته‌اند. این گورستان که بی شک یکی از قدیمی ترین گورستان‌های کشور با سنگ مزارهای بسیار منحصربه‌فرد و بی نظیر به شمار می‌آید. و به تنهایی میدان کار پژوهشی بزرگی برای پژوهشگران تاریخ، باستان شناسی، مردم شناسی، مرمت آثار و اشیاء، زمین شناسی، جغرافی، زیست، جانور شناسی، گیاه شناسی و... است. که متأسفانه به مرور زمان در حال خرابی و ویرانی می‌باشد. سنگ مزارهای این گورستان که از سنگ‌های یک پارچه تراشیده شده به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند: 1. سنگ مزارهای استوانه‌ای بلند، مستقیم و عمود که به شکل احلیل مردان ساخته‌اند، که احتمالاًٌ مخصوص گور مردان بوده‌است. بدنه و مقطع آنها مدور که گاهی با شکلی شبیه شمع کوچک حجاری شده‌است برخی از آنها در انتهای به شکل شبکلاه یا کلاه خود تراشیده‌اند. ارتفاع آنها از حداقل یک متر تا حداکثر پنج متر و ارتفاعی مرئی آنها از سطح زمین در این گروه از سنگ مزارها از حداقل ۶۰ سانتی متر تا حداقل ۴ متر می‌باشد. این نوع سنگ مزارها اغلب یک خط افقی را نمایش می‌دهد. 2. سنگ مزارهایی صلیبی شکل و یا بصورت نیم کره و شبیه دو پستان بزرگ ساخته شده‌اند، که احتمالاًٌ مخصوص گور زنان بوده‌است. اندازه آنها کوتاهتر از سنگ مزارهای گروه اول و مقطع آنها مستطیل شکل می‌باشد. و در قسمت پهن و گرد که از بالا به پایین آویخته شده‌است. در بیشتر نمونه‌های کوچک مربع در نوع خود بی نظیر است. نمونه‌هایی از آنها انسان‌هایی را در ذهن تداعی می‌کنند که ایستاده و دست به کمر زده‌اند. 3. سنگ مزارهایی که به شکل شاخ قوچ ساخته شده‌اند. در فرهنگ قدیمی ترکمن‌ها قوچ مظهر قدرت و فرمانروایی است. و نقش شاخ قوچ متداول ترین نماد قدم ترکمن است. که این نقش را در سنگ مزارها، سر ستون خانه‌ها، در بافته‌ها و گلیم و مخصوصاٌ در نقش نمدها، به اشکال مختلف و بسیار زیبا طراحی کرده‌اند. از حیث تعداد سنگ مزارهای دسته سوم کمتر از دو دسته دیگر یافت می‌شود. سنگ مزارهای خالد نبی که طول متوسط آنها ۲ متر (حداقل ۵/۰ و کداکثر ۵ متر) و با قطری بیش از ۵۰ سانتی متر و وزنی بالغ بر ۲ تن بصورت ایستاده و در شکل‌هایی که گفته شد از سنگ یک پارچه حجاری شده و تراشیده شده‌است. عموم سنگ مزارهای خالد نبی بدون کتیبه و نوشتار هستند، و تمامی آنها به شکل‌های مختلف انسانی و تجریدی تراش خوده‌اند. و اگر سنگ مزاری دارای کتیبه باشد غیر ماهرانه و تقلیدی ناشیانه از سنگ مزارهای قدیمی و کتیبه آن بسیار مختصر و در حد معرفی فرد متوفی است. اساس ساخت و نصب سنگ مزارها بر گور، اندیشه جاودانگی بوده‌است. بشر می‌خواهد که حضور و رد پای خاکی محو نشود، لذا با ایجاد سنگ مزار، اندکی او را از فراموشی و افتراق او از دنیا ترمیم می‌کند. و او را در اذهان آیندگان و بر جاماندگان حاضر و زنده نگه می‌دارد. بر اساس نظر هوتن مردم شناس انگلیسی، سنگ قبر به ابزار حفاظت زندگی از گزند مرگ مبدل شده‌است. از سوی دیگر یکی از جلوه‌های بارز اعتقادات آیینی و باورهای سنتی هر قوم، شکل ظاهری سنگ مزارهای ایشان است. در منطقه ترکمن صحرا با اشکال و فرم‌های متنوعی از سنگ مزارها روبرو هستیم، که به گروههایی تقسیم می‌شوند که هر گروه ویژگی خاصی دارند. و وجه مشترک آنها این است که کمتر از نوشتار و کتیبه برخوردار هستند، و تمامی آنها به شکل‌های مختلف انسانی و انتزاعی و الهام گرفته از دیدگاه‌های اعتقادی حجاری شده و تراش خورده‌اند. بعلت موقعیت ممتاز این منطقه در طول تاریخ و مسیر تلاقی و ارتباطی آسیای مرکزی، شبه قاره هند و نیز عبور و مرور طوائف مختلف مغولان از این منطقه فقط نقوش و فرم‌های آسیای مرکزی، هندی و مغولی و تبتی دیده می‌شود. در داخل زیارتگاه خالد نبی و بر روی تاقچه یکی از پنجره‌ها، تعدادی سنگ‌های کروی و گرد نگهداری می‌شوند، این سنگ‌ها از محوطه بیرونی امامزاده و از پای سنگ مزارها جمع آوری شده‌است. ترکمن‌ها عقیده دارند، که این مکان پالیز هندانه‌ها بوده که بر اثر نفرین خالد نبی تبدیل به سنگ شده‌اند. در برابر در ورودی بقعه عالم بابا، درختچه کوچکی وجود دارد که اصطلاحاًٌ از آن به عنوان درخت نذر کرده یاد می‌کنند. زائرین ترکمن برای بر آورده شدن حاجات خود مانند فراوانی غلات، بهبودی زراعت، افزایش گله و رمه بخصوص برای زایش زنان سترون و عقیم به آن دخیل می‌شوند و توسل می‌جویند و در جهت قبله به آن نخ گره می‌زنند. در خصوص درختان نذر کرده اضافه می‌شود که این درختان در کنار زیارتگاه‌ها و بقاع متبرکه روئیده می‌شوند، که نظیر آنها در استان گلستان علاوه بر خالد نبی در زیارتگاه‌های آق امام شهرستان آزادشهر و تکیه بابای روستای پاسنگ شهرستان مینودشت نیز دیده می‌شود. زائرین و متوسلین به آنها معتقدند، که این درختان توسط امامزادگان مورد لطف و عنایت قرار گرفته شده و هر یک از آنها دارای قوه و روحی بزرگ هستند، و توسل و دعا در برابر آنها به منظور التجاه به درگاه قوه نمو کننده آنها است و از آنها برآورده شدن حاجات خود را طلب می‌کنند. سنگ مزارهای گورستان خالد نبی به شکل انسان: درباره این سنگ قبرها روایات متعدد و متفاوتی وجود دارد. بعضی آنان را پیکره سنگ شده دشمنان خالد نبی می دانند، که گرفتار خشم خداوند شده و به شکل سنگ در آمده‌اند و گروهی دیگر آنان را یاران پیر (خالد نبی) می‌پندارند که به امر خداوند برای مصون ماندن از آسیب دشمنان به سنگ تبدیل شده‌اند. طبق روایات خالد بن سنان که یکی از انبیاء الهی است در حین فرار از دست قوم خورشید به قله کوه گوگجه داغ پناه می‌آورد و با یارانش به خواست خداوند به شکل سنگ در می‌آیند تا اسیر دشمنان نشوند. چشمه خضر دندان در مجاورت زیارتگاه خالد نبی، چشمه آبی وجود دارد، که عموماًٌ در فصل بهار جریان دارد. به اعتقاد زائرین ترکمن آب این چشمه شفا بخش است و برای رفع مریضی دام‌ها و گله‌ها از آن استفاده می‌کنند. برخی از زائرین هم برای تبرک و شفا آب چشمه را با خود به همراه می‌برند.