تركمنان در موسيقي خود هميشه رنجها و دردهايي را كه متحمل شده اند بازگو مي كنند. موسيقي و ترانه هاي آنها پر از فرياد و شكايت و ناله هاي جانسوز است، آثار شاعران بزرگي چون مختوم قلي فراغي و ملا كميته نمونه بارز مبارزات مردم اين سرزمين عليه ظلم و ستم بوده است. موسيقي در تركمن از ريشه عميقي، برخوردار است و از پيوندهاي ويژه فرهنگي تركمن و خصيصه بارز و ارزشمند آنهاست، چنانكه با موسيقي زاده مي شوند، زندگي مي كنند و با آن جان مي سپارند. جشنها، بازيهاي سنتي، سوگواريها، شب چره ها و آئين ها، ميلاد پيامبر اكرم (ص)، هنگام شصت و سه سالگي پير خانواده، تولد فرزندان بويژه پسران، ختنه سوران و عروسي همه با موسيقي همراه است.
ساز اصلی در موسیقی ترکمنی، تامدیراست که به نظر کوچکترین انواع دوتار است. همچنین نواختن کمانچه و نی نیز در بین ترکمنان رواج دارد و در دههٔ اخیر برخی، به اجرای نغمات این موسیقی با سازهای الکترونیک روی آورده‌اند. محمدرضا درویشی ساز کمانچه را هم ساز اصیل ترکمنی نمی‌داند. در موسیقی اصیل ترکمنی ساز کوبه‌ای به کار نمی‌رود. دستگاه‌های موسیقی ترکمنی معمولاً بر اساس تعداد پرده‌های مورد استفاده در تامدئرا و چگونگی توالی آنها نسبت به هم متمایز می‌شوند. تشخص دستگاه‌ها و تمایز آنها نسبت به هم بر اساس پرده‌ها و نحوه توالی آنها در تامدئرا تدوین یافته به نظر می‌رسد. مشابه برخی از مقامها، داستانها یا تصانیف ترکمنی، در بین ترکهای شمال خراسان، آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل، زنجان، همدان، ساوه، قم و.... شنیده میشود؛ مانند گؤراوغلی (کور اوغلی)، حمرا (یا همرا)، اصلی و کرم، غریب و شاه صنم، نه باغ دویدی نه باغبان (نه باغ بیلدی نه‌ده باغبان) به خنیاگران (نوازنده و خواننده) ترکمن بخشی و در مرحله بالاتر خلیفه گفته میشود.
با وجود اينكه در موسيقي عاميانه تركمن در درجه اول از نظر وزن و ضرب حائز اهميت است ولي با كمال تعجب اركسترهاي بخشي ها، برخلاف كليه موسيقي اقوام، فاقد آلت ضربي است، و نشان دادن ضرب ترانه ها به عهده نوازندگان دوتار است كه با نواختن پنجه ها بر روي صفحه دوتار ضرب ترانه ها و آهنگ ها را مشخص مي كنند. تمام آهنگ هاي تركمني از ريتم و روش منظمي برخوردار است، حتي هنگام كوك، سازها را با ريتم كوك مي كنند.
موسيقي تركمن در چهار دستگاه مخمس، قرق لار، تشنيد و نوايي اجرا مي گردد . دوتار تركمني در فاصله سوم كوك مي گردد و موسيقي آن فاقد ربع پرده است. در تركمن صحرا تار تركمني يا دوتار به عنوان ساز اصيل و سمبوليك شناخته شده است. دوتار از خانواده تنبور است. مجسمه هاي شش هزار سال پيش، ديرينگي اين ساز را نشان مي دهد.
گفته شده كه در تركمن صحرا چنين رسم بوده است كه مشهورترين و بزرگترين نوازنده آنها پس از يافتن برتري نوازندگي يكي از شاگردانش بر خود، او را به اهالي روستا معرفي كر ده و به اين طريق نوازنده جديد را جايگزين خود قرار داده و لقب بهترين و ماهرترين و بزرگترين نوازنده نصيب وي (نوزانده جديد) مي گردد.
الات موسیقی اصیل ترکمنها را «دوتار»، «غیجک» و «تویدیک» تشکیل میدهد. البته در بعضی حالات «غووز» (چنگ) نیز به آن اضافه میشود. ترکمنها به کسی که همراه دوتار ترانه و غوشغی میخواند «بخشی» و به کسی که به تنهایی دوتار مینوازد «دوتارچی» یا «سازنده» (نوازنده) میگویند. و اکثرا کلوه «بخشی» به تمام ناموران هنر موسیقی اعم از خواننده، نوازنده و تکنواز نیز اطلاق میگردد. کلمه «بخشی» یک واژه بسیار قدیمی بوده و از خود ریشه تاریخی دارد. به فکر یکی از شرقشناسان «سامایلویچ » این کلمه همراه با آئین بودا در میان خلقهای ترکی زبان نفوذ نموده است. زمانیکه « شامانیزم » مذهب ترکها بود، آئین بودایی کم کم در بین اشراف ترک نفوذ کرده و به آئین طبقات حاکم مبدل گشته بود. ه دنال تقسیم بندی دین، کلمه بخشی نیز دو مفهوم مختلف بخود میگیرد: از سویی کسانی را که قادر به نوشتن الفبای اویغوری بوده اند، چنین مینامیدند و تا قرن پانزدهم میلادی نیز در بین بعضی از ترکها منشیان دیوان را «بخشی» میگفتند. اما در میان توده مردم «بخشی» مفهوم شامان (پرخان) را داشت. این واژه در بین قیرغیزها و قزاقها تا هنوز هم در معنای دوم استعمال شده و «باخسی» تلفظ میشود.
بیشتر بدانید:
ترکمن صحرا و اسب های این منطقه
تور ترکمن صحرا، وضعیت اجتماعی شهرستان بندر ترکمن
